Το αρχιτεκτονικό τοπίο της Σαντορίνης είναι μοναδικό. Υπόσκαφα κτίρια, όπως σπίτια, εκκλησίες, κάναβες, αποθήκες κτλ. αποτελούν τα χαρακτηριστικότερα παραδοσιακά κτίσματα του νησιού. Είναι εκείνα που του δίνουν μοναδική ομορφιά παρά την άναρχη αρχιτεκτονική τους. Η ιδιομορφία του ηφαιστειακού εδάφους της Σαντορίνης επέτρεψε στους κάτοικους να λαξεύουν το μεγαλύτερο μέρος ενός κτίσματος ή ακόμα και ολόκληρο μέσα στη γη. Τα υπόσκαφα κτίρια φαίνονται φτιαγμένα στο χείλος του γκρεμού της καλντέρας. Κάποιες φορές η γειτνίαση των υπόσκαφων σπιτιών είναι τόσο κοντινή, που γίνεται αλληλοδιείσδυση των όγκων τους. Με αυτόν τον τρόπο επιτυγχάνεται το μοναδικό “πλέξιμό” τους και σε συνδυασμό με τις μορφολογικές ιδιαιτερότητες του νησιού μας δίνουν ένα εκπληκτικό τοπίο.
Τα υπόσκαφα ήταν τα μικρά και φτωχικά σπίτια της Σαντορίνης, όπου κατοικούσαν τα πληρώματα των πλοίων και οι φτωχότερες οικογένειες, σε αντίθεση με τα χτιστά καπετανόσπιτα. Ήταν σπηλαιοειδείς κατοικίες, στενόμακρες, λαξευμένες στη θηραϊκή γη, χωρίς θεμέλια, με θολωτή οροφή και στενή πρόσοψη. Άλλοτε λαξεύονταν ολόκληρες μέσα στη γη, άλλοτε διέθεταν και πρόσθετα κτιστά τμήματα. Η θηραϊκή γη έχει μονωτικές ιδιότητες, έτσι τα Σαντορινιά υπόσκαφα σπίτια διατηρούνται ζεστά τον χειμώνα και δροσερά το καλοκαίρι. Επίσης παρουσιάζουν μεγάλη αντοχή στους σεισμούς.
Τα παλιά υπόσκαφα σπίτια συνήθως διαμορφώνονταν σε δύο δωμάτια. Το μπροστινό δωμάτιο περιελάμβανε την κουζίνα και τη σάλα και το πίσω περιελάμβανε το υπνοδωμάτιο με έναν κτιστό τοίχο να το χωρίζει από το υπόλοιπο σπίτι. Τα σπίτια φωτίζονταν και αερίζονταν από την πόρτα, τα δύο παράθυρα αριστερά και δεξιά αυτής, καθώς και τον φεγγίτη που βρισκόταν από πάνω της. Ο εσωτερικός διαχωριστικός τοίχος είχε αντίστοιχα ανοίγματα με τον εξωτερικό τοίχο.
Η κουζίνα ήταν άλλοτε εσωτερική και άλλοτε εξωτερική. Το σημείο όπου μαγείρευαν, λεγόταν “πυροστιά”. Αποτελούνταν από δυο πέτρες και ανάμεσα τους έβαζαν ξύλα, άναβαν φωτιά και από πάνω τοποθετούσαν το καζάνι που μαγείρευαν.
Η τουαλέτα κατά κανόνα βρισκόταν σε ξεχωριστό δωμάτιο έξω από το σπίτι και ήταν υπερυψωμένη. Στον κενό χώρο που δημιουργούταν από κάτω, έπεφταν τα λύματα τα οποία μετέφεραν στα χωράφια χρησιμοποιώντας τα ως λίπασμα.
Η μοναδική πηγή νερού ήταν η «στέρνα». Η στέρνα συγκέντρωνε το βρόχινο νερό που έπεφτε στην αυλή ή στην ταράτσα και περνούσε στις υδρορροές και από εκεί στη στέρνα. Για φίλτρο χρησιμοποιούσαν μικρά ξυλαράκια δεμένα σε μάτσο τα οποία τοποθετούσαν μέσα στις υδρορροές.
Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα υπόλοιπα στοιχεία της κατασκευής, όπως οι λαξευμένες εσοχές, τα χτιστά έπιπλα, οι σκάλες, οι φούρνοι, οι καμινάδες και τα παρτέρια στις αυλές.
Τα περισσότερα κτίρια κατά μήκος της Καλντέρας των Φηρών και της Οίας είναι υπόσκαφα. Στο Βόθωνα, στη Φοινικιά και στον Καρτεράδο, η πολεοδομική ανάπτυξη ακολουθεί τις κοίτες των χειμάρρων όπου στα τοιχώματα τους έχουν σκαφτεί τα σπίτια. Στις περιοχές που χάρη στη θέα τους έχουν σήμερα τη μεγαλύτερη αξία, παλιότερα ζούσαν τα φτωχότερα τμήματα του πληθυσμού. Οι άρχοντες και οι καπετάνιοι δεν έσκαβαν τα σπίτια τους στον γκρεμό, αλλά τα έχτιζαν στην πάνω μεριά της Οίας ή στα βόρεια Φηρά. Εκτός από τους υπόσκαφους οικισμούς στα Φηρά και την Οία, σκαφτά σπηλαιοειδή σπίτια βρίσκουμε και στους μεσαιωνικούς οικισμούς Πύργος, Εμπορείο και Ακρωτήρι.
